بسمه تعالی شأنه
قرآن، زنان و جنسیت؛ رویکرد غیر جنسیتی قرآن
«زنان فرودست اند،
این فرودستی حاصل خلقت آنان است،
پس زنان همواره فرودست(جنس دوم ) باقی خواهند ماند».
این مقدمه و نتیجه آموزه ای اساسی در فرهنگ اسلامی بوده و هست. گرچه از سیره پیامبر اسلام ص خلاف آن برداشت می شود، اما باید پذیرفت که این آموزه همواره در تاریخ پردامنه اسلام وجود داشته و دارد. با اظهار تأسف باید گفت که آنچه از قوانین اسلامی، به طور عام، و فقه، به طور خاص، و عملکرد متصدیان امور دینی بدست می آید تصدیق و اثبات همین نکته است. من به عنوان دانش آموخته حوزه علمیه قم در کنار تحصیلات دانشگاهی تا مقطع دکتری، هرگز نتوانستم چه در نظر و چه در عمل به فرودست بودن زنان در عالم خلقت تمایل پیدا کنم. بر این اساس با مشاهده تبعیض ها و تفاوت های ناعادلانه نسبت به زنان در عرصه های گوناگون، و نیز مستند و منسوب کردن این تبعیض ها به خواست و اراده الهی، مدتی است که به موضوع جنسیت و آموزه های اسلامی علاقمند شده و مطالعاتی در این زمینه آغاز نمایم.
در میراث کهن اسلامی سخن از زنان بسیار رفته است؛ سخنانی که امروز بیش از کلیشه هایی خشک و کهنه، نه تنها راه گشای مسایل موجود جامعه نمی باشد بلکه خود می تواند مسئله ساز باشد. سنت و فقه اسلامی همواره به دست مردان بوده و هست و تنها کسانی که صلاحیت و امکان رسیدگی به آن را نیز داشته اند مردان بوده و هستند. از این منظر با نگاهی کاملا گزینشی و سوگیرانه، از میان آموزه ها برخی را برگزیده و یا با تفسیر مردسالارانه خود دیگر آموزه ها را مورد کنکاش قرار داده اند. این در حالی است که متن صریح قرآن در اختیار همگان قرار داشته و دارد اما کسانی جز مفسرین، فقها و کلامیون در صدر، کسی حق اظهار نظر و بیان عقیده را نداشته است و دیگران تنها در صورت تأیید و تصدیق نظر آنان حق حیات اجتماعی و علمی را می یافتند. با اظهار تأسف در جامعه دینی امروز ایران نیز این وضعیت همچنان حاکم و مسلط است. آنچه از قوانین فقهی در مورد ویژگی های مطلوب زنان برمی آید را می توان در دو الی سه گزینه خلاصه کرد: خوب شوهرداری کردن و تربیت فرزند. و البته در توضیح خوب شوهرداری کردن هم رضایت شوهر ملاک اصلی است که معمولا خیر دنیا و آخرت زنان را در بر دارد. بر این اساس در تفسیر و توجیه آموزه های مربوط به زنان تأکید و تمرکز بر جنبه های اخلاقی در اولویت قرار دارد.
اما آیا این تمام مطلب است؟ منابع و آموزه های دینی چنان وسیع و گسترده می نماید که تنها با مراجعه گزینشی به تعداد محدودی از آنها، هرگز نمی توان ادعا داشت که حق مطلب ادا شده است. قرآن، روایات، تاریخ و انبوهی از تفاسیر موجود مجموعه ای از سرچشمه های نوشتاری است که جدای از عقل، جامعه و سایر علوم بشری، مملو از نکات و ایده های نابی است که نه تنها مورد توجه جدی قرار نگرفته بلکه می تواند مشکلات زیادی از جامعه امروز را حل کنند. فرض ما بر این است که در قرآن کریم علاوه بر چند آیه ای که در خصوص ارث، دیه و شهادت زنان وجود دارد، آیات قابل توجه دیگری یافت می شود که از دل آنها مبانی و اصول جامع تری قابل استخراج است که می تواند به راحتی حاکم و محدود کننده موارد ذکرشده باشد. هرچند این احتمال نیز به خوبی وجود دارد که همان چند آیه ارث، دیه و شهادت زنان می تواند مربوط به موقعیت و شرایط خاص تاریخی فرهنگی باشد.
از بررسی اجمالی در برخی آموزه های دینی به نظر می رسد که نه تنها تبعیض جنسیتی علیه زنان وجود ندارد بلکه اگر هم تبعیضی یافت شود به سود آنان است. به عنوان نمونه در کلام وسیره بسیاری از انبیای الهی آمده است که زنان محبوب آنان بوده اند؛[1] بعید به نظر می رسد که این محبوبیت در ویژگی های جسمانی زنان خلاصه شود. این در حالی است که میان اندیشمندان مسلمان تعدادی بوده اند که چنین اندیشه ای از محبوبیت برای زنان ترسیم می کردند. یا فرموده پیامبر اسلام ص در مورد اینکه میان فرزندان فرقی نیست اما اگر ترجیحی باشد با دختران است[2]. در این مطالعه تمرکز اصلی بر کتاب خدا و آیات قرآن است؛ ما با دقت بر آیات الهی به دنبال معیارها و ملاک هایی هستیم که نه تنها نشانی از فرودستی زنان در آنها نباشد بلکه بر حریت و کرامت اصیل آنان دلالت کند. از این منظر قطع به یقین زنان از جایگاه بسیار ویژه و خاصی برخوردارند که خداوند متعال ضمن توجه به این جایگاه، خواستار رویکرد و رفتار مناسب اعضای جامعه نسبت به زنان است. اگر محور حیات و بالندگی خانواده بر عهده زنان باشد و جامعه سالم نیز حاصل خانواده سالم باشد، در این صورت با تحسین و تقدیس زنان می توان به جامعه ای مطلوب و شایسته دست یافت؛ که این نکته نیز روی دیگری از سکه فرادستی زنان خواهد بود نه فرودستی آنان.
