دین پژوهی

مروری اجمالی بر موضوعات دین

دین پژوهی

مروری اجمالی بر موضوعات دین

ما در این سایت به برخی از ریز موضوعات اجتماعی دینی می پردازیم

۷ مطلب در آبان ۱۳۹۷ ثبت شده است

بنام خداوند زیبا و دوستار زیبایی ها

آری خداوند جمیل است و جمال را دوست دارد. در عین حال همواره میان ابناء باخرد بشر رسم بوده است که خداوند زن را مظهر جمال خود در دنیا قرار داده است. او زنان را به نحوی چشمگیر زیبا و جذاب آفرید و میل و انگیزه خودنمایی و خودآرایی را به حد اعلای خود در آنان به ودیعه نهاد. بر این اساس خدای مهربان هرگز زنان را از زیبا بودن و آراستن خود نهی و ممانعت ننموده بلکه در حفظ و کمال آن میل زیبا حد و مرزی قرار داد.

 

اکنون سؤال اینجاست که آیا در آیات کریمه قرآن مجید نکته یا کلامی در خصوص زیبایی زنان آمده است یا نه؟

 

آنچه از ظواهر بر می آید آیه ای در خصوص زیبایی زن در قرآن نیامده است؛ این در حالی است که در مورد زیبایی مردی چون حضرت یوسف نکاتی ذکر شده است. با این حال به نظر می رسد خدای متعال نسبت به زیبایی زنان سکوت نکرده و به نحوی از انحاء آن را بیان کرده است. فلذا لازم است با نگاهی دیگر و چشمی تیزتر آیات مربوط به زنان در قرآن کریم بازخوانی شود تا از خلال نکات مربوط به زنان جنبه هایی از زیبایی زنان آشکار گردد.

 

در یک نگاه اجمالی اگر به داستان بلقیس و حضرت سلیمان از یک سو و داستان سیراب کردن گوسفندان حضرت شعیب توسط حضرت موسی نگاهی بیافکنیم به موردی مشترک در مورد زنان دست می یابیم. در هر دوی این موارد یکی آشکار کردن ساق پای بلقیس و دیگری پنهان ماندن ساق های دختران شعیب در حال راه رفتن، از نکات قابل توجهی است که سلیمان و موسی در مواجهه با زنان جوان با آن روبرو می شوند؛ به طوری که در نهایت به ازدواج با آن زنان نیز منجر می شود.

 

قِیلَ لَهَا ادْخُلِی الصَّرْحَ فَلَمَّا رَأَتْهُ حَسِبَتْهُ لُجَّةً وَ کَشَفَتْ عَنْ ساقَیْها قالَ إِنَّهُ صَرْحٌ مُمَرَّدٌ مِنْ قَوارِیرَ قالَتْ رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی وَ أَسْلَمْتُ مَعَ سُلَیْمانَ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ «44 نمل»

 

به او (بلقیس) گفته شد: وارد قصر شو! پس چون آن را دید، پنداشت بِرکه آبى است، (براى عبور) جامه از ساق پایش برگرفت، (تا تر نشود. سلیمان به او) گفت: (این جا آبى نیست،) بلکه قصرى از شیشه و بلور صیقلى است. (ملکه‌ى سبا) گفت: پروردگارا! من به خودم ظلم کردم و (اکنون) همراه سلیمان، در برابر پروردگار جهانیان سر تسلیم فرود آورده‌ام.

 

فَجاءَتْهُ إِحْداهُما تَمْشِی عَلَى اسْتِحْیاءٍ قالَتْ إِنَّ أَبِی یَدْعُوکَ لِیَجْزِیَکَ أَجْرَ ما سَقَیْتَ لَنا فَلَمَّا جاءَهُ وَ قَصَّ عَلَیْهِ الْقَصَصَ قالَ لا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ «25 قصص»

 

پس (چیزى نگذشت که) یکى از آن دو (زن) در حالى که با حیا وعفّت راه مى‌رفت به نزد او آمد و گفت: همانا پدرم از شما دعوت مى‌کند تا مزد این‌که براى ما آب دادى به تو بپردازد. پس همین‌که‌موسى به نزد آن پدر پیر (حضرت شعیب) آمد و سرگذشت خود را براى او بازگو کرد، او گفت:

 

نترس، تو از (دست) گروه ستمگران نجات یافتى.

 

گرچه مراد از بیان این دو آیه قطعا بیان زیبایی زن در قرآن نمی باشد، اما از آنجاییکه منجر به پیوند ازدواج گردیده است می تواند نشانه ای از آشکار شدن جذابیت زنانه و کشف آن توسط مردان باشد.

 

این بحث را می توان به موضوع حجاب زنان در جامعه اسلامی پیوند داد؛ در واقع با به رسمیت شناختن ضرورت زیبایی زنان و میل به خودآیی آنان موضوع و معضل بدحجابی در جامعه چگونه قابل طرح و مواجهه است؟

 

 

 

کاش حاکمان و علمایِ ما راهِ دیگری برای محجبه کردنِ زنان انتخاب می کردند و برای قانع کردنِ آنها منطق و زبانِ نورانی تأویل را به کار می گرفتند، نه زبانِ خشکِ قانونِ مجلس را که حاصلِ تراوشاتِ اذهانِ بی نشاط است و راهی به روشنایی ندارد؛ فقط باید است و تحکم.

ماجرا از جایی آغاز می شود که باید بگویم این جماعت صبر ندارند چون صبر ندارند مردم را مخصوصا زنان را ناشکیبا بار آوردند! حال آنکه صبر تنها وسیله برای انسان است هم در شناخت هم در تأویل و در افشایِ زیبایی.

واضح تر بگویم در همه این چند ده سال مشکل این بود که تصمیم گیرانِ فرهنگی در طرح ها و تصمیم ها عجولانه عنصرِ زیبایی را عمدا یا سهوا نادیده گرفتند حال آن که کانونی ترین مساله در این موضوع، زیبایی است و زن مظهرِ زیبایی است که مدام می خواهد با ظهورش عالم را پر کند و اسماءِ جمالیه الهی را  افشا بل متجلی نماید. اما افشایِ عجولانه، کشف و لذتِ کشفِ متعالی را از همه می گیرد، مخصوصا از مرد که ذاتا کارش تأویلِ زن است. موسی را ببینید وقتی سرچاه به دخترانِ شعیب بر می خورد و گوسفندانشان را سیراب می کند موقع رفتن به خانه ی آنها با این که راه را نمی شناسد؛ جلوتر می افتد چون می داند اگر پشتِ سرِ آنها برود ممکن است بی صبری کند و مجالِ کشف را از دست بدهد حال آنکه موسی کمی عجول است برایِ رفتن سمتِ خدا هم می گوید "عجلت الیک رب لترضی". از این رهگذر زن اگر در حجاب باشد نورِ زیبایی اش می تواند مرد را مُسخّر کند، مرد با این نور هدایت شود و زن را تأویل کند و زیبایی اش را بیشتر کشف کند و به منبعِ نور نزدیکتر شود. اما حجاب که می افتد یا دچارِ خدشه می شود؛ کشف و تأویل به ورطه حرمان و عسرت می افتند؛ از همه بدتر عالمِ شهادت مبتذل می شود؛ بالطبع انسان استعدادِ غیب را از دست می دهد.


  • ف مریدی

کلام و جامعه: الهیات اجتماعی اسلامی

من رساله دکتری ام را با عنوان الگوی الهیات اجتماعی اسلامی در سال 1394 با موفقیت دفاع نمودم؛ در واقع تا آن زمان این اثر اولین مطالعه علمی و دانشگاهی در راستای الهیات اجتماعی اسلامی بود. اما اکنون خوشبختانه اثری تحت عنوان کلام و جامعه در انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب قم ترجمه و منتشر شده است که الهیات اجتماعی اسلامی را با نگاهی تاریخی در سده های دوم و سوم تشریح می کند.

این اثر که تنها جلد اول آن به چاپ رسیده است، در مجموع دارای 6 جلد است. نویسنده این اثر ارزشمند پروفسور فان اس، تحقیقات و نوشته های متعددی در حوزه کلام اسلامی دارد، که تنها اثر حاضر شهرت جهانی او را دربرداشته است. به طوری که طی دهه های اخیر این مجموعه به عنوان مرجعی در خصوص کلام اسلامی عمل کرده است. 

نویسنده در جلد اول این مجموعه ابتدا به ویژگی های بنیادین دیانت اسلامی در سده اول می پردازد، سپس نحله های کلامی را از اواخر سده اول تا نیمه سده سوم بیان می کند، وی در رویکرد تاریخی خود پیوند آراء و اندیشه های کلامی را با خاستگاه و تحولات اجتماعی شان مد نظر قرار می دهد؛ که این همان ویژگی برجسته این اثر در حوزه الهیات اجتماعی اسلامی است.

ترجمه این مجموعه زیر نظر دکتر محمدرضا بهشتی و گروهی از مترجمان انجام شده است.

  • ف مریدی

دعای درستکار کلید آسمان است

دعا فرا می رود

و 

لطف خداوند فرود می آید.

سنت آگوستین

این کلام بسیار زیبا سرآغاز کتابی جالب و خواندنی در مورد دعاپژوهی تحت عنوان نیایش است. این اثر ارزشمند به قلم فردریش هایلر و ترجمه شهاب الدین عباسی زیر نظر انتشارات نی منتشر شده است. نویسنده که از پدیدارشناسان پرنفوذ دین به شمار می رود این اثر را با نگاه پدیدارشناسانه خود طی سالهای پایانی جنگ جهانی اول نگاشته است. با این حال با گذشت حدود صد سال از نگارش این اثر خواندنی در ادبیات دینی اسلامی جای خالی چنین آثاری به شدت محسوس است.

می هراسم که نتوانیم به قدرت ها خصلت ها و فضیلت های نهفته در دعا به کفایت پی ببریم. زیرا به همان سان که دعا ساده و بی آلایش به نظر می رسد چنان ژرف و گسترده است که کسی را یارای درک کامل آن نیست.

مارتین لوتر

جای بسی شگفتی و تأسف است که جوامع اسلامی همواره وامدار اندیشمندان و محققان غربی بوده و هستند؛ این نکته در مورد موضوعات دینی و مطالعات انسانی شگفتی و تأسف دوچندان را می طلبد. در واقع این غربیان بوده و هستند که با نگاه دقیق و جزیی نگر خود در امر تحقیق و پژوهش مباحث و موضوعات مربوط به دنیای اسلام و جوامع مشرق زمین را نیز از نظر دور نداشته و با پشتکار مثال زدنی انبوهی از آثار و منابع ارزشمندی را در حوزه دین پژوهی اسلامی پدید آورده اند. کتاب حاضر تحت عنوان نیایش یکی از این دریای فعال و مواج شرق شناسی مغرب زمین است که با گذشت چندین دهه از نگارش آن تنها چند سالی است که ترجمه آن در اختیار فارسی زبانان قرار می گیرد. دانشگاه ادیان و مذاهب قم به عنوان یکی از مهمترین مراکز آموزشی و پژوهشی در حوزه دین پژوهی می بایست اکنون ،پس از سال ها که از تأسیس و کش و قوس آن می گذرد، وارد رقابت های علمی و تحقیقاتی دین پژوهانه با سایر مراکز بین المللی شود. اما با اظهار تأسف این در حالی است که واحدهای آموزشی رشته دین پژوهی از جامعیت لازم برخوردار نبوده و در بین آنها جای خالی دعاپژوهی به شدت محسوس است.

در صفحه 22 از این کتاب آمده است:

هایلر در پی درک ماهیت اصلی ادیان است و نتیجه می گیرد « چون در دین یک واقعیت تجربی از ذات پروردگار وجود دارد و این تجربه مشترک است، کنه وجود ادیان نیز در همین واقعیت نهفته است. اما چون این واقعیت بسیار متنوع است» دین به شکل های بسیار مختلفی پدیدار می شود. وظیفه دین پژوهی ارایه مستنداتی از همین واقعیت متنوع از نظر شکل است. این واقعیت جستجوگر حقیقت را فقط تا آستانه آن پیش می برد و پس از گذر از دروازه ها و صحن های تودرتو به مقدس ترین امر دین و حضور جاودانه آن یعنی وجود پروردگار می رساند و سپس رحمت پروردگار سراسر وجود سالک را دربرمی گیرد. زیرا این انسان نیست که در جستجوی پروردگار است بلکه ذات خداوند است که در حقیقت در جستجوی انسان است.

  • ف مریدی

بسمه تعالی شأنه

نام این کتاب معجزه دعاست. این اثر حاصل تلاش خانم کاترین پاندر و ترجمه زهره پازوکی است که نشر نامک افتخار چاپ آن را یافته است.

اما چرا این کتاب اهمیت معرفی و مطالعه را دارد؟

به نقل از مقدمه این کتاب:

دعا جایی هست که حرکت هست!

دعا امروزه و در زمان ما خیلی بیشتر از هزاران سال پیش مورد توجه قرار گرفته است.

چرا؟

زیرا دعا جایی هست که حرکت هست.

به جرأت می توانم بگویم که این اولین و زیباترین اثری است که در مورد دعا و مناجات مطالعه کرده ام. گرچه نویسنده این اثر یک زن غربی غیر مسلمان است اما به واقع توانسته است برخی راز و رمز های عمیق دعا و مناجات با خدای متعال را برملا سازد. تحلیل های او چنان جذاب و تأثیرگذار است که گاه انسان گمان می برد با عارفی کارکشته و سالکی مخلص روبروست.

در ابتدای فصل دوم این کتاب چنین آمده است:

بعضی ها می گویند چرا دعا کنیم؟ دعا کردن یک کار بیهوده است. دعاهای من که هیچ وقت مستجاب نشده است. اما در کنار اینها کسانی هم هستند که می توانند با تهیه یک لیست بلندبالا از دعاهای اجابت شده شان، دعا کردن را تأیید کنند. 

دعا کردن بیهوده نیست و خداوند هرگز پاسخ نه نمی دهد.

خداوند همیشه پاسخ بله می دهد، اما به والاترین خواسته قلب تان نه به خواسته های محدود و سطحی.

از آنجاییکه خداوند به والاترین خواسته های قلب تان پاسخ بله می دهد، کارهای زیادی باید انجام دهید تا اعتقادات غلط و هیجانات منفی تان پاک شود و از آن پس براحتی راه اجابت دعاهایتان گشوده شود.

دعا کردن معمولا قبل از اینکه باعث یک نتیجه شگفت انگیز برای شما و ظاهرتان شود، باید سبب ظهور یک نتیجه شگفت انگیز در درون شما باشد ... اگر نتیجه دعا کردن خیلی زود به دستمان برسد خیلی زود هم از میان می رود؛ زیرا ما به قدر لازم تغییر نکرده ایم و بنابراین نمی توانیم نتیجه دعا را بپذیریم یا آن را نگاه داریم.

... دعا قبل از اینکه کار بیرونی انجام دهد باید کار درونی انجام دهد.

  • ف مریدی

کتاب قرآن و کتاب مقدس نوشته دنیز ماسون و ترجمه فاطمه تهامی کاری از انتشارات سهروردی است.

نویسنه این اثر حدود شش دهه از عمر خود را در مطالعه ادبیات عرب و تحقیق پیرامون قرآن و مقایسه آن با کتاب مقدس یهودیان و مسیحیان سپری کرده است. از این رو به جرأت می توان گفت که اثر حاضر به دور از هر گونه حب و بغض نگاشته شده و بهترین یا از بهترین مواردی است که در این زمینه به فارسی ترجمه شده است.

قرآن و کتاب مقدس با بیش از 1000 صفحه در 5 دفتر مهمترین مباحث دینی از جمله خدا، آفرینش، وحی، قوانین عبادی، و در نهایت زندگی واپسین را در بردارد.

  • ف مریدی

کتاب باستان شناسی قوم ثمود از اولین و مهمترین آثار مستند در معرفی قوم ثمود است.

این اثر نوشته وان دن براندن و ترجمه محمد حسین مرعشی و کاری از نشر نگاه معاصر است. علاوه بر اشاراتی از قرآن درباره قوم ثمود، ابهام در تاریخ قوم ثمود، برخی از پژوهشگران دقیق و کنجکاو مغرب زمین را از آغاز سده نوزدهم به خود مشغول داشته است. 

این مطالعه در سال 1810 و با سفر دکتر سیتزن به شبه جزیره عربستان آغاز گردید. در نهایت با بدست آمدن 4000 متن باستانی از سنگ نبشته های یافت شده، وان دن براندن در نیمه دوم سده بیستم، پس از بررسی و تفسیرهای مستمر و طولانی حاصل کار خود را تحت عنوان این کتاب منتشر ساخت.

گرچه این اثر همه ابهام را برآورده نمی کند اما توانسته آغاز و پایان تاریخ قوم ثمود را آشکار نماید. او و سایر همکارانش اطلاعات موجود در سنگ نگاشته ها را چنان با ظرافت گردآوری کردند که گویی یگ تک پژوهی مردم شناسانه از این قوم است: خاستگاه ثمود، آغاز مهاجرت آنان، پراکندگی قوم ها، محل سکونت، حرفه ها، جنگ ها، روابط اجتماعی، وسایل جنگی، زبان، دین، مراسم دینی، معابد، خدایان و... همه مورد کنکاش دقیق این دانشمندان قرار گرفته است.

گرچه شناخت ما از قوم ثمود به طور عمده از قرآن و برخی تفاسیر است، با این حال این اثر می تواند با ارایه شواهد مستند تاریخی بیش از پیش ثمودیان را بر ما آشکار و  روحیه و انگیزه پژوهش و پرسشگری را در ما بیدار کند.

در بخشی از این کتاب ارزشمند آمده است:

مورخان قدیمی عرب برای نگاشتن تاریخ نیاکان پیش از اسلام خود، داده های اندکی در اختیار داشته اند. با وجود این شبه جزیره عربستان از 8 سده پیش از میلاد، دارای یکی از درخشان ترین تمدن های پویایی بوده که مشرق زمین طی روزگاران به خود دیده است. براستی در سراسر شبه جزیره صخره ها پوشیده از نوشته هاست. زمین پر از سنگ های نگاشته شده است. اسناد و مدارک بایگانی شده بسیاری وجود دارد که نشان دهنده حرکات، ایما و اشارات نیاکان و نژادهای گمشده اند، اما مورخان قادر به استفاده از آنها نیستند. شن های صحرا، شهرهای بسیاری را در خود فرو برده و پوشانده است. با چند ضربه کلنگ می توان عظمت یک نژاد را اشکار ساخت، اما در این سرزمین هنوز کلنگی فرو نیامده است. 

نام ثمور بر گرفته از نام یکی از اقوامی است که در آن منطقه ساکن بوده اند. قوم ثمود از 8 سده  پیش از میلاد تا سده دوم میلادی بخش های گسترده ای از شمال عربستان را تا مرز سوریه تا مرز سبا را در اختیار داشته اند. بر اساس برخی اسناد اسلامی قوم ثمود یک سده قبل از میلاد پیامبر اسلام ص از میان رفته اند.

  • ف مریدی

در آستانه نشر

فمینیسم؛ معرفی بسیار کوتاه، نوشته مارگارت والترز، ترجمه دکتر فاطمه مریدی

انشتارات دانشگاه آکسفورد مجموع پرتعدادی از کتابهای مهمی را طی سالهای گذشته منتشر کرده است که با جحمی اندک، به معرفی موضوعات مهم و حساس پرداخته است و کتاب فمینیسم یکی از آنهاست که فشرده ای از مباحث آن به همراه ترجمه صفحاتی از آن برای اولین بار تقدیم خوانندگان گرامی میشود. گفتنی است مترجم کتاب، خانم فاطمه مریدی دانش آموخته دکتری دین پژوهی در دانشگاه ادیان است.

 

****

 

A Very Short Introduction To Feminism  نوشته خانم مارگارت والترز، یکی از آثار انتشارات آکسفورد در سال 2005 است. مارگارت والترز به عنوان یکی از فعالان حوزه مطالعات زنان آثار دیگری در زمینه زنان دارد که «مرد برهنه: چشم انداز جدید» یکی از آنهاست.

کتاب مقدمه ای کوتاه بر فمینیسم، علاوه بر اختصار و ساده گویی و نگاهی تاریخی به جنبش فمینیسم، فمینیسم را در گستره فرهنگ های مختلف نگریسته است. این اثرضمن اینکه شناختی درخور برایمان ایجاد می کند ما را با نقص ها و کاستی های موجود نیز آشنا می سازد. این اثر با رهیافت داستان گونه خود روایتی تاریخی از اولین گام های جنبش زنان در اروپا و آمریکا ارایه می کند و در خلال مباحث از بیان دردها و مشقت هایی که اعضای اولیه این جنبش در مبارزه با ساختارهای مردسالارانه و زن ستیز سنتی بر خود هموار کردند، دریغ نمی کند. گرچه ضرورت وجود آثار مشابهی از این قسم در رابطه با جنبش های زنانه در فرهنگ ایرانی اسلامی به شدت احساس می شود، امید است ترجمه و ترویج آثار قابل توجه خارجی گامی در راستای تحقق این ضرورت بوده و باشد.

این اثر در ده فصل تحت عناوین ریشه های دینی فمینیسم، فمینیسم سکولار، نویسندگان آمازون، زنان اصلاح طلب، زنان مبارز، حق رأی زنان، طرفداران حق رأی زنان، فمینیست های آغاز قرن بیستم، اواخر قرن بیستم، و فمینیست در دیگر کشورها نگاشته شده است. به طوری که علاوه بر بیان داستانی دارای تصاویری چند از چهره های فمینیستی است. نگاه واقع بینانه و روایت خنثی و غیرسوگیرانه از تحولات حوزه فمینیسم، می تواند یکی از امتیازات برجسته این کتاب به شمار آید.

در بخشی از این کتاب آمده است:

برخی از فمینیست ها معتقدند که رابطه موجود میان زنان و مردان در حکومت دینی ایران در واقع اسلامی نیست. از منظر آنان اسلام به زنان احترام می گذارد و آنان را تکریم کرده است. بسیاری از زنان مسلمان در ایران تأکید دارند که قرآن نه تنها حرمت شخصی آنان، بلکه حقوق اقتصادی مشخص آنان را نیز به رسمیت شناخته است. آنچه در مورد زنان به اجرا در می آید حاصل تفسیری است که در اغلب موارد از سوی مردان و به نفع مردان وضع شده است. در شریعت اسلامی خصومت و دشمنی با زنان وجود ندارد و قوانینی که در اسلام آمده از سوی خداوند و برای هدایت رفتار بشر نازل شده است. به عنوان نمونه برخی فمینیست های مسلمان با اشاره به این نکته که، بر اساس سنت اسلامی، خدیجه همسر پیامبر ص بزرگتر از پیامبر بود و شخصیتی مستقل و نیرومند داشت تا جایی که توانست پیامبر ص را برای امر تجارت برگزیند و در نهایت با او ازدواج کند.

در مقدمه کتاب میخوانیم:

...عجیب آنکه یکی از تیزترین حملات بر واژه فمینیسم از ویرجینیا ولف، صاحب اثر اتاقی از آن خود است؛ در عین حال این اثر خود یک مدافعه جالب و مؤثر برای زنان به حساب می آید. این اثر در سال 1938 و در سایه سار فاشیسم و نزدیکی جنگ های جهانی نگاشته شد، که احتمالاً فضای موجود در رابطه با هر ایسمی متشنج بود. وی در این اثر واژه فمینیسم را مورد طرد و بی اعتنایی قرار داد. او تأکید داشت که هیچ کلمه ای نمی تواند قدرت را تصاحب کند، در حالی که فمینیسم در قرن نوزدهم در برابر نیروی روحانیون کلیسا ایستاد. وی چنین ادامه می دهد:

در حقیقت زنان قرن نوزدهم جلودار جنبش های فعلی شما بوده اند؛ آنان در برابر استبداد پدرسالارانه ای مبارزه کردند، همانگونه که شما در برابر استبداد دولت فاشیست مبارزه می کنید.

  • ف مریدی